Հեքիաթ խիզախ հրամանատար ու ազնիվ ասպետ Բորիս Ուվարովի և նրա ոխերիմ թշնամի՝ մորեխների մասին

-Ես հույս ունեմ`  դուք առանց դժվարության կասեք սավաննայում բնակվող կենդանիների անունները,- հերթական պատմությունը սկսեց արքայադուստր Ձինտարան:

-Զեբրեր, ընձուղտներ…,-հիշեց Անդրեյը:

-Գազելներ, այծյամներ, ռնգեղջյուրներ,- մեջ բերեց Գալատեյան:

-Իսկ հիմա պատկերացրեք, թե ինչպես  սավաննայի բարձր աճած խոտի վրա, վտանգներից փրկվելով, բարձր դոփելով ընթանում են այծյամների և զեբրերի երամակները: Նրանց հետևից երկար կնճիթներով  խլացուցիչ ազադարելով, վազում է փղերի խումբը: Փղերի հետևից գալիս են ավելի փոքր գազաններ, և այդ կենդանի կույտի հետևից սլանում են առյուծների ընտանիքները: Նրանք որս չեն անում, նրանք փախչում են: Ո՞վ է վախեցրել այդ ուժեղ և խիզախ կենդանիներին:

-Հրդեհը…,- շարունակեց Անդրեյը:

-Հրդեհը , իհարկե, կարող էր նրանց վախեցնել, և խուճապ առաջացնել,- համաձայնվեց Ձինտարան:-Բայց այդ անգամ կենդանիները փրկվում էին … մորեխներից:

-Փղերը վախեցել էին մորեխներից: Դու ծիծաղո՞ւմ ես.-զարմացավ Գալատեյան:

-Բոլորովին,-լուրջ շարունակեց Ձինտարան,- Մորեխից սարսափելի գազան գոյություն չունի: Եթե , իհարկե, դա ընդամենը մեկ մորեխ չէ: Եվ եթե ոչ այնքան մորեխ, այլ ծղրիդ, որոնց երամները այնքան մեծ են, որ ամպի պես կարող են երկինքը ծածկել:  Երբ ծղրիդները հավաքվում են,նույնիսկ անամպ երկնքում  վառ լուսավորող  արեգակն է մթնում, և Սավաննայում լսվում է տարօրինակ խշշոց: Վերջապես ամպը իջնում է բարձր խոտի վրա, և որոշ ժամանակ անց սավաննան չես ճանաչի, կարծես նրա վրայով հրդեհ է անցել: Եվ երկրի վրա չի մնում ոչինչ, ոչ մի խոտ:

Հիմա դուք կհիշեք, թե ինչու էին սարսափած փախչում կենդանիները: Ամայի սավաննան չի կարող  բույսերով կերակրել փղերին և ընձուղտներին, ահա դրա համար էլ նրանք  փախչում են հեռու՝ պատուհասած միջատներից և սովից: Նրանց ետևից հարազատ վայրերը լքում են գիշատիչները, քանի  որ նրանք նույնպես մնում են առանց որսի:

Մորեխների արշավները վաղուց համարվում էին սարսափելի աղետ մարդկանց համար: Ինչքան ուժ ու աշխատանք են նրանք ներդրել, որպեսզի աճեցնեն բերքը, և հանկարծ ինչ-որ տեղից հայտնվում է մորեխների ամպը: Նրանք նստում են դաշտի վրա, և մի քանի րոպե հետո այդ վայրում մնում է միայն մերկ հողը:

Ո՞րտեղից են գալիս որկրամոլ միջատների հորդաները, ինչպե՞ս պայքարել նրանց դեմ, երկար ժամանակ գաղտնիք էր մնացել: Այս հարցի պատասխանը գտավ ռուս էնթիմոլոգ Բորիս Պետրոսի Ուվարովը:

Ապագա հանրահայտ գիտնականը  ծնվել է 1888 թվականին Ուրալ քաղաքում: Նրա ծնողները բնության իսկական սիրահարներ էին, իրենց մոլուցքը կարողացել էին փոխանցել նաև որդիներին: Նրանցից ամենափոքրը՝ Բորիսը, մորեխների հավաքածու ուներ: Իսկ գաույնզգույն մորեխները, մարգագտենային կոբիլոկները և նման այլ միջատներ մերձուրալյան տարածքներում շատ կային: Ինչպիսի տարօրինակ տարվածություն, կասեք դուք: 

-Չենք ասի,- առարկեց Գալատեյան,- մենք գիտենք բժիշկ Բորնեմիսի պատմությունը, ով զբաղվում էր ճանճերով, և մեծ օգուտ է տվել բոլոր մարդկանց /նայեք ,,Կայնքը և գիտությունը,, № 1, 2011 , ,,Հեքիաթ էնտիմոլոգ Բորնեմիսեի մասին կամ թե ինչպես  ճանճերը քիչ էր մնում ուտեին Ավտրալյան,, հոդվածը/:

-Այո՛, գիտնակաների համար բնության մեջ ,,անհետաքրքիր,, ոլորտներ չկան, և ես ուրախ եմ, որ դուք դա հասկանում եք,- գլխով արեց Ձինտարան,- հենց դրա համար էլ նրանք կարող են նույնիսկ բորբոսից քաղել ամբողջ  մարդկության համար օգտակար դեղ/ ես ի նկատի ունեմ շոտլանդական միկրոբիոլոգ Ալեքսանդր Ֆլեմինգոմի հայտնագործած առաջին հակաբորբոքիչը՝ պենեցիլինը/:

Երկրի վրա ապրում են միջատների՝ միլոնից ավել տարբեր տեսակներ, ինչը նրանց ամենաբազմաքանակ տեսակն է դարձնում կեդանիների մեջ:  Միջատների ամբողջությունը երկու միլիարդ տոննա է կազմում, ինչը տասը անգամ գերազանցում է մյուս բոլոր կենդանիների զանգվածը միասին վերցրած: 100 մ² տարածք ունեցող դաշտում ավելի շատ միջատ է ապրում, քան  մարդիկ ամբողջ երկրագնդում:

Ապրել Երկրի վրա և չուսամնասիրել միջատներին սխալ է, որոշեց Բորիս Ուվարովը: Նա իր հետաքրքրությունը  ծիծաղելի կամ տարօրինակ չէր համարում, և այն ընտրեց որպես մասնագիտություն: Երիտասարդը ընդունվեց Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանը, ավարտեց այն և դարձավ էնթոմոլոգ: Կրթության համար գումար երիտասարդը  ստացավ  կրթաթոշակի տեսքով՝ Ուրալյան կազակական զորքից:

Ուվարովը չցանկացավ մնալ համալսարանի ամբիոնում: 1910 թվականին նա գնաց հեռավոր Թուրքմենիա՝ ուսումնասիրելու բամբակաբուծության վտանգավոր թշնամուն՝ մորեխին: Մեկ տարի հետո մորեխը հարձակվեց Ստավրոպոլի վրա, և այդ ժամանակ նա գնաց  Հյուսիսային Կովկաս` նրանից գյուղական տնտեսությունները փրկելու:

Ո՞ր պահին և ինչո՞ւ է հանկարծ կազմվորվում շատակեր միջատների հսկայական բանակ: Հին ժամանկագրությունները վկայում են, որ հազար տարի առաջ  Եգիպտոսից Ռուսատան ընկած տարածքում ապրող տարբեր ժողովուրդներ տուժել են թևավոր գազաններից:  Նույնիսկ Ալեքսանդր Պուշկինը ստիպված եղավ ընդհարվել մորեխի հետ: 1824 թվականին /նա այն ժամանակ համարվում էր  կառավարության պաշտոնյա/ գտնվելով մորեխների հարձկաման տարածքում՝ բանաստեղծը գրել է .

Մորեխը թռչում էր, թռչում էր

Եվ նստեց:

Նստեց, նստեց

Ամեն ինչ կերավ

Եվ նորից թռավ:

Գալանտեան քմծիծաղ տվեց:  Իսկ Ձինտարան շարունակեց.

-Դա, իհարկե, կատակ է:  Բայց մորեխների հարձակումը իսկապես մեծ վտանգ էր ներկայացնում: Ուվարովի դիտարկումները օգնեցին նրան բացահայտել ապշեցուցիչ երևույթներ: Ծղրիդ են դառնում խաղաղ մորեխները, բայց սովորականները չէ, այլ  Locusta migratoria տեսակի նստակյացները: Նրանք ձվեր են դնում, որոնցից դուրս են գալիս քոչվոր ծղրիդները՝ ագրեսիվ և թռչող: Միջատները բաժանվում են շատակեր և անհագ երամների, որոնք մեկ օրվա մեջ հաղթահարում են հարյուր կիլոմետր հեռավորություն ունեցող տարածքներ:

-Իսկ ինչո՞ւ  խաղաղ մորեխները հանկարծակի դառնում են գիշատիչ:

-Մանրամասն ուսումնասիրությունից և բազաթիվ փորձերից հետո, Ուվարովը առաջ քաշեց մի տեսություն, որի համաձայն խաղաղ և նստակյաց միջատները, ընկնելով գերբնակեցված պայմաններ, սկսում են հատուկ ձվեր դնել, որոնցից էլ դուրս է գալիս իսկական ծղրիդը:

-Իսկ ինչպես են մորեխներն իմանում գերբնակեցման մասին,- հարցրեց Անդրեյը:

-Դե եթե չափազանց շատ են հանդիպում իրենց նմաններին: Գիտնականները այսպիսի գիտափորձ են անցկացրել. խոտի մեջ, որտեղ շատ են ապրում մարգագետնային մորեխներ, դրել են փոքրիկ հայելիներ: Մորեխները, տեսնելեվ իրենց արտացոլանքը, սկում էին նյարդայնանալ և դնել ,,արշավային ձվեր,,՝ այսինք պատրաստել իրենց ժառանգներին վերաբնակեցման, չնայած իրականում խոտի վրա տեղերը կհերքիեին բոլորին:

1915 թվականին Ուվարովը տեղափոխվեց Վրաստան, որտեղ շարունակեց զբաղվել իր հետազոտություններով: 1918 թվականի նոյեմբերին երկիր մտան անգլիական զորքերը, իսկ 1920 –ական թվականների սկզբին Անտանտի Բարձրագույն խորհուրդը դե ֆակտո ճանաչեց Վրաստանի անկախությունը: Երկիրը լքելիս, անգլիացիները արդեն հայտնի էնթոմոլոգին առաջարկեցին տեղափոխվել Մեծ Բրիտանիա: Ուվարովը ընդունեց առաջարկությունը:

Երեսուներկու տարեկան գիտնականի համար Լոնդոնում նոր կյանք սկսվեց: Ուվարովը շատ էր աշխատում՝ ուսումնասիրում էր միջատներին, որոնց Անգլիա էին ուղարկում տարբեր երկրներից, հրապարակում էր հոդվածներ և գրքեր: Բառացիորեն կանխատեսելով գալիք դժավարությունները, նա լցվում էր գիտելիքներով և փորձով:

1929 թվականին շատ երկրներում, այդ թվում անգլիական գաղութներում, հայտնվեցին ծղրիդի հորդաները, և Ուվարովը անցավ գործնական աշխատանքի: Նա գլխավորեց գիտնականների մի խումբ, որոնք ծղրիդների դեմ պայքարի մեթոդներ էին փնտրում: Դրա մեջ մտնում էին ֆրանսիական , բելգիական, եգիպտական, հնդկական, հարավաֆրիկյան էնթոմոգներ: Ծղրիդի բազմացման վայրերի մասին տեղեկություններ  հավաքելով և մշակելով , գիտնականները սավաննաների մեջ  հայտնաբերեցին  այդ միջատների ծնելիության սարեր և հովիտներ : Պարզելով ծղրիդների առաջացման աշխարհագրական  կետերը և տարածման շրջանները, էնթիմոլոգները Ուվարովի գլխավորությամբ մշակեցին մի շարք միջոցներ, որոնք  թույլ էին տալիս արագ հանգցնել ծնելիության բռնկումները և նույնիսկ կանխել ծղրիդների ապագա հարձակումները: Դա մեծ  նվաճում էր: Բայց սկսվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, և գիտնականները ստիպված եղան կանգնեցնել աշխատանքները:

Մի քանի պատերազմային տարիների ընթացքում ծղրիդը նորից համաձակություն ձեռք բերեց, և սկսվեցին նոր հարձակումներ: 1945 թվականին Ուվարովը կազմակերպեց և գլխավորեց լոնդոնյան Հակածղրիդային հետազոտության կենտրոնը, որը ֆինասավորում էր ՕՕՆ-ը:

1957 թվականին թևավոր ավազակների ավերիչ հարձակման ենթարկվեց Աֆրիկայի արևելքում գտնվող Սոմալինիի Հանրապետությունը : Երկրի վրա հարձակված երամը ընդգրկում էր 16 միլիարդ միջատ և կշռում էր 50 հազար տոննա: Իսկ յուրքանաչյուր ծղրիդը , ընդ որում, մեկ օրվա մեջ ուտում է այնքան, ինչքան կշռում է ինքը:

-Նշանակում է, սոմալինյան հոտը մեկ օրում  խժռում էր 50 հազար տոննա բուսականություն և հացահատիկ,- զարմացավ Գալատեյան:

-Ճիշտ է: Ուվարովը ծղրիդի դեմ պայքարում էր իսկական զորավարի նման: Նա կռվի դաշտ հանեց  մեծ շարժիչային միացումներ՝ բեռնատարներ և տրակտորներ: Նրա մոտ աշխատում էին հազարավոր բանվորներ և մասնագետներ: Նա զորքերը շպրտում էր  կռվի ամենալարված հատվածները, իրականացնում էր շրջանցման զորավարժություններ և անում էր խորը հարձակումներ թշնամու թիկունքում: Իսկ հետո հասկացավ, որ թևավոր թշնամիների հետ պետք է պատերազմել թռչող մեքենաների միջոցով:  Եվ այդ ժամանակ օդ բարձրացան տասնյակ ինքնաթիռներ՝ կարմիր թևերով:  Նրանք շրջան էին անում այն հատվածներում, որտեղ տեղի էր ունեցել հերթական բռնկումը, և թափում էին քիմիկատներ:  Թունավոր ամպերը իջնում էին հողի վրա, և ծղրիդը սկսում էր  մեռնել: Դրանից հետո մոտակա բլուրներից լսվում էր բարձր բղավոց…

-Երևի փղերն էին ուրախանում հաղթանակի համար,- շարունակեց Գալատեյան:

-Ոչ, դա  դիզելային շարժիչների ձայնն էր: Ծղրիդների մութ ամպին ընդառաջ գնում էին տրակտորների շղթաները: Հարձակման էր գնում  Բորիս Ուվարովի շարժիչավոր զորքը:

-Այո՛, նա իրեն պահեց ոչ միայն զորավարի պես, այլև ինչպես իսկական ասպետ,- ասաց Անդրեյը,- միայն թե Ուվարովը փրկում էր ոչ թե ինչ-որ երես առած արքայադուստր, այլ միլիոնավոր մարդկանց սովից:

-Դրա համար Ուվարովին պարգևատրեցին բելգիական Առյուծի շքանշանով և ֆրանսիական Պատվավոր լեգեոնի շքանշանով: Իսկ Մեծ Բրիտանիայում նրան արժանացրին ասպետի պալատական կոչմանը և պարգևատրեցին Սուրբ Միքայելի և Սուրբ Գևորգի շքանշաններով: Անգլիացիները սկսեցին նրան կոչել Սըր Բորիս Ուվարով: Իսկ նա մնաց ուղղակի գիտնական, իսկական հետազոտող, ով բացահայտեց և նկարագրեց միջատների  համարյա հազար  նոր տեսակներ ու ենթատեսակներ և սահմանեց նրանց ավելի քան երկու հարյուր դասեր:

Բորիս Պետրովիչ Ուվարովի մահվանից հետո՝ 1970 թվականին, լոնդոնյան Հակածղրիդային հետազոտական կենտրոնի նոր տնօրենը  գրեց նրա մասին. ,,Չնայած ինտելեկտի հզորությանը, երբեմն ուղղակի ճնշող, նա զարմանալի ուշադիր էր ուրիշների հանդեպ և երբեք բարձրից չէր նայում երիտասարդ գիտնականներին… Նա համեստ մարդ էր ՝ պարզ ճաշակով, հումորի սուր զգացումով և սեփական մաքրասիրության զարմանալի բացակայությամբ: Նա խորությամբ սիրում էր բնությունը և երբեք այնքան երջանիկ չէր  երևում, որքան դաշտային աշխատանքների ժամանակ՝ ցանցը ձեռքին և իր սիրելի չորային միջավայրում,,:

Ռուսերենից թարգմանությունը՝ Տաթևիկ Աբրահամյանի:

Լուսանկարը՝ անձնական արխիվից: