Կոմիտասը Սևակի տեսանկյունից

Սևակը Կոմիտասի կերպարին անդրադարձել է դեռ ‹‹Անլռելի զանգակատունը›› տպագրելուց առաջ, նվիրել է բանաստեղծություն Կոմիտասին:

    Նորից երգում , մորոմոքում է

Աստվածային Կոմիտասը,

Կախարդում է ու մոգում է

  Աստվածային Կոմիտասը...

 Ամենամեծ դու նահատակ,

Ամենահայր, ամենահայ,

   Գինու կարասն ուրիշներին,

                                                            Մեզ հերիք է քո մի թասը...:

Այս մի քանի տողից բաղկացած  բանաստեղծության մեջ  երևում են  Սևակի մտորումները Կոմիտասի մասին: Բացի այս բանաստեղծությունից Սևակը ևս մի բանաստեղծություն ունի՝ նվիրված Կոմիտասին՝  ‹‹Կոմիտասի դիմանկարի առջև››: Այս բանաստեղծության մեջ Սևակը նկարագրում է Կոմիտասին, նրա աչքերը, բերանը, ճակատը, ականջը, մատները: Բայց սա լոկ նկարագրություն չի, այլ Սևակի կողմից Կոմիտասի դերի և նշանակության յուրօրինակ ըմբռնում: Սևակն այնպես է նկարագրում Կոմիտասի արտաքինը՝ կարծես նրա դիմանկարի առջև նստած լինի: Ասում, թե Կոմիտասի աչքերը կարծես երերածուփ Սևանը լինեն, կամ հոսանուտ Արաքսը: Իսկ նրա ականջը մի կախարդական ձայնամաղ է, որով Կոմիտասը մեր հոգին և մեր դարերը մաղեց.

Քո ականջը՝

                                                    Մեղեդու դեմ՝ դըռնբաց,

Աղմուկի դեմ՝ միշտ կայուն.

Մեր նունուֆար ծաղկի պես

Բացվող-փակվող՝ զգայուն...

Քո ականջը՝

Կախարդական ձայնամաղ,

Եվ դրանով դու մեր հոգին,

                                                      Մեր դարերը մաղեցիր,

                Թեփ-ժխորը անջատելով թողեցիր:

 Այստեղ թույլ ակնարկ կա երգի մասին:  Հատկապես հետաքրքրություն են ներկայացնում բանաստեղծության վերջին տողերը, որտեղ Սևակը խոսում է Կոմիտասի տաղաստեղծ մատների մասին.

  Քո մատների զարկի տակ

 Մեր սրտերը՝ պաղ ստեղ,

Մեր սրտերը՝ անգիտակ,

       Քո մատները՝ տաղաստեղծ:

Քո մատները՝ երգահան,

     Տասնահատոր երգահան...

Բանաստեղծությունը դեռևս այնքան վարպետ ձեռքի գործ չէ, ինչպիսին  ‹‹Անլռելի զանգակատուն›› պոեմն է: Սակայն մյուս կողմից  ճիշտ չի լինի կարծել, թե ‹‹Անլռելի զանգակատուն›› պոեմը միայն Կոմիտասի մասին է:

     ‹‹Անլռելի զանգակատուն›› պոեմը նվիրված է ժողովրդի համար վաղուց ի վեր խորհրդանիշ դարձած անմահ Կոմիտասի կյանքին և նրա գործի պատմական ու ժամանակակից նշանակությանը, ինչպես նաև հայ ժողովրդի համար ճակատագրական դեր խաղացած պատմական այն ժամանակաշրջանի անցուդարձերի գեղարվեստական իմաստավորմանը, որը համընկել է Կոմիտասի կյանքի ժամանակագրությանը:

Ամբողջ պոեմում Սևակը ներկայացնում է Կոմիտասի կյանքը: Սակայն դա զուտ ժամանակագրություն չէ,  ոչ էլ գեղարվեստական դիմանակար: Սևակը Կոմիտասի կյանքի դրվագների միջոցով ներկայացնում հայոց պատմական իրադրությունը տվյալ ժամանակաշրջանում: Կոմիտասն այստեղ ոչ թե նպատակ է, այլ միջոց , միջոց ցուցադրելու պատմական իրավիճակը և այդ ժամանակշրաջանում տեղի ունեցած սարսափելի դեպքերը:

Այս ամբողջը Սևակն իր բանաստեղծական գունավորմամբ է ներկայացնում: Այլ կերպ ասած սա պոեմի սյուժեն է: Պետք է ասել, որ Սևակը այս ստեղծագործության մեջ իրեն դրսևորել է, որպես մի հմուտ ջուլհակ՝ վարպետորեն իրար միահյուսելով Կոմիտասի կենսագրության թելը և պատմական իրականության թելը: Կոմիտասը ժողովրդի հավաքական կերպարն է, նրա հոգևոր վեհությունն ու ողբերգական պատմության սիմվոլը:

 Պոեմի կառուցվածքը, երաժշտականացված բնույթը պայմանավարված է հերոսի՝ Կոմիտասի ստեղծագործական նկարագրով, որի կյանքը երգի մջոցով ճանապարհ է դեպի ժողովուրդը և ժողովրդի ցավի միջոցով դեպի խելագարություն և ողբերգություն: Կառուցվածը տրված է ըստ Կոմիտասյան երգերի, այսինքն՝ շարադրել Կոմիտասի ողջ կյանքը՝ ըստ նրա համապատասխան երգերի, եթե որբ է՝ ‹‹Անտունի››, եթե պանդուխտ է՝ ‹‹Կռունկ››, եթե սիրո մասին է ‹‹Սոնա յար››: /Դ. Գասպարյան, Պարույր Սևակ, Երևան, էջ 217:/

 

Պոեմում մեծ տաղանդին հատուկ փայլով է մշակված Կոմիտասի ու ժողովրդի պատմության կապի ու միասնության թեման: 

Պոեմը սկսվում է     ‹‹Ցայգալույսի համազանգով›› , որտեղ առաջին մասում՝  ‹‹Ղողանջ ավետիսի›› հատվածում, ներկայացնում է Սողոմոի ծնունդը: Բայց դա սոսկ ծննդյան նկարագրություն չի, այլ իր ոճին համապատասխան Սևակը հետաքրքիր համադրում  է կատարում: Ո՞ր թվականին ծնվեց Կոմիտասը՝ 1869 թվականին: Այդ տարին ոչ միայն Կոմիտասն է ծնվել, այլ նաև Թումանյանը, Շանթը: 

Ինչքան էլ արտասովոր լինի, այս բազմաձայն համանվագի մեջ երբևէ ոչ մի անգամ չի լսվում հերոսի ձայնը: Նրա խոսքին փաստորեն փոխարինելու է գալիս ժողովրդական երգը, ինչն առատորեն ներմուծված է պոեմի մեջ: Կոմիտասն ինքնին դառնում է երգ, և կա այնքանով, որքանով կա երգը: Դ. Գասպարյան, Պարույր Սևակ, Երևան,  էջ 219:

Սևակը խազերի վերծանման գյուտը համեմատում է Մաշտոցի ստեղծած այբուբենի հետ: Եվ Կոմիտասին նույնքան դիվանագետ է համարում, ինչքան Մաշտոցին, որը նույնպես զգաց, թե որն է իր ժողովրդի գոյատևման  միակ ճանապրհը:

   Եվ իրոք, Կոմիտասի գործն ամենից ավելի հիշեցնում է Մաշտոցի գործը: Մաշտոցի նմանողությամբ էլ Կոմիտասն էր, որ հայերին երգ ու նվագ տվեց: Մաշտոցը, ինչպես մեր մանուկներն էլ գիտեն, նախ և առաջ գյուտարար էր, ինչպես որ հայտնագործող էր նաև Կոմիտասը /Կանչ, 1994, 14 սեպտեմբեր, էջ 4/:

Տաթևիկ Աբրահամյան